Tez-tez so'raluvchi savollar
Ortatil nima?
Ortatil barcha musulmon turkiy tilda gaplashuvchilar uchun eng tushunarli bo'lgan o'zaro aloqa tilidir.
Qaysi turkiy tillar asos qilib olinadi?
Tillar 3 lahjaga bo'linadi: O'g'uz, Qarluq, Qipchoq:
- O'g'uz
- Turkcha
- Ozarbayjoncha
- Turkmancha
- Qrim-tatarcha
- Qarluq
- O'zbekcha
- Uyg'urcha
- Qipchoq
- Qozoqcha
- Qirg'izcha
- Qoraqalpoqcha
- Tatarcha
- Boshqirdcha
- Qorachoy-Bolqorcha
- Qo'miqcha
- No'g'oycha
Nega asosiy aholisi musulmon bo'lgan turkiy tillar tanlangan?
Musulmon turkiy xalqlar arab va fors tillaridan kuchli tasirlangan va bu tillardan qabul qilingan so'zlar o'rtacha 50% dan ortiqdir. Musulmon bo'lmagan Chuvash, Yoqut singari tillarni qo'shadigan bo'lsak, unda Ortatilning tushunilish darajasi ancha pastga tushishi mumkin.
Ortatil yasama tilmi?
Bu savolga ham "ha", ham "yo'q" deb javob berish mumkin. Chunki Ortatilda boshqa turkiy tillarda bo'lmagan xususiyatlar bo'lmaydi. Shu bilan birga, hech bir mavjud turkiy tilga to'liq mos tushmaydi va halicha bu til hech kimning ona tili emas. Shuning uchun buni adabiy tilga qiyoslash mumkin. Chunki adabiy til ham jamiyat tarafidan qabul qilingan tildir. Odamlarning kundalik so'zlashuvi adabiy tildan ancha farq qilishi mumkin.
Ortatil qanday tuziladi?
Loyiha besh bosqichda amalga oshiriladi:
- Til guruhlarini tuzish
- Alifbo va tovushlarni tanlash (Fonetika, Imlo)
- Grammatika qoidalarini tanlash (Morfologiya, Sintaksis)
- So'zlarni tanlash (Semantika)
- Har bir tildan bir dona kitob tarjima qilish
Loyiha qanday ishlashi haqida pastda batafsil to'xtalamiz.
Nega turkiy tillar ichidan birontasi tanlab olinmadi?
O'tmishda bu haqda bahslar bo'lgan. Turli fikrlar o'rtaga tashlangan. Masalan:
- O'zaro til sifatida Turkiya turkchasini qabul qilish, chunki bu til turkiy tillar ichida gaplashuvchilari soni jihatidan birinchi o'rinda turadi.
- Ozarbayjonchani umumiy til sifatida qabul qilish, chunki iddaolarga ko'ra bu til boshqa turkiy tillar uchun eng tushunarli til.
- O'zbek tilining Xorazm shevasini asos qilib olish, chunki unda ham o'g'uz shevasining, ham qarluq shevasining alomatlari mavjud.
Afsuski, hozir turkiy tilli xalqlar o'zlarini turk deb his qilmaydilar. Shuning uchun ham biz "turkiy" degan forscha so'zni ishlatayapmiz. "O'zbek turkchasi", "Qozoq turkchasi" deb nomlashga harakat qilishdi, lekin bu tushuncha turkiy tilli xalqlarga uncha singmadi. Turkchani (Turkiya turkchasi) boshqa turkiy qavmlarga ixtiyoriy qabul qildirish mushkul, balki imkonsizdir.
Aksar turkiy xalqlar rus istibdodi davrida til zulmiga uchrashgan, ularga rus tili majburiy tiqishtirilgan, rus tilining ustunligi singdirishga harakat qilingan. Shuning uchun o'z tillaridan farqli ko'rayotgan Turkiya turkchasini qabul qildirishga harakat qilish keraksiz holda rus istibdodini esga keltirishi mumkin.
Shuning uchun eng to'g'ri va qabul qilinish imkoni yuqori yo'l bu har bir turk tili vakili uchun tushunarliroq va tanishroq bo'lgan bir o'zaro aloqa tilini yaratishdir.
Ortatil hozir chiqqan yangi g'oyami?
Yo'q, o'tmishda, ayniqsa jadidchilar zamonida umumiy til haqida fikrlashishgan. Masalan, Ismoil Gaspirali tarafidan 1839 yili JALPI tili ishlab chiqilgan. Ammo ular zamonida shart-sharoit, axborot almashuv texnologiyalarining rivojlanmaganligi bu ishni juda qiyinlashtirgan va bu til ommalashmagan.
Hozirgi axborot, internet zamonida bu loyihani amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yetarli, axborot-texnologiya bu ishni amalga oshirishni yengillashtiradi, inshaalloh.
Loyihani amalga oshirish yo'li
Loyiha bir necha bosqichda amalga oshiriladi:
- yuqorida keltirilgan til guruhlarini tuzish
- alifboni tanlash
- grammatika qoidalarini tanlash
- so'zlarni tanlash
- har bir turkiy tildan bittadan adabiy kitob tarjima qilish
Alifbo Umum Turkiy Alifbo harflari ichidan tanlab olinadi. Umum Turkiy Alifbo:
A Ä B C Ç D E F G Ğ H I İ J K L M N Ň O Ö P Q R S Ş T U Ü V W X Y Z
a ä b c ç d e f g ğ h ı i j k l m n ň o ö p q r s ş t u ü v w x y z
Tanlash usuli
Tanlash qarori - berilgan so'z yoki qo'shimchaning Tushunarlilik Qiymati (TQ) asosida amalga oshiriladi. Tushunarlilik Qiymati miqdori quyidagicha (o'zgarishi mumkin):
- Adabiy tilda mavjud = 1.00
- Eskirgan adabiy tilda mavjud = 0.50
- Keng tarqalgan shevada mavjud = 0.30
- Keng tarqalmagan shevada mavjud = 0.15
Berilgan so'z yoki qo'shimchaning TQsi har bir tilda o'lchanadi. So'ngra, uch til lahjalari bo'yicha o'rtalanadi. So'ngra uch lahja miqdori bir-biriga qo'shilib, O'rtacha Tushunarlilik Qiymati (O'TQ) hosil bo'ladi. O'TQning darajasiga qarab, berilgan so'z yoki qo'shimcha Ortatilga qabul qilinadi yoki muhokamaga qo'yiladi.
O'TQning darajalari
- Agar O'TQ 2.3 yoki undan katta bo'lsa, Ortatilga muhokamalarsiz qabul qilinadi.
- Agar O'TQ 1.6 yoki undan katta bo'lsa, unda Ortatilga qabul qilinadi, lekin istalgan til guruhi etiroz bildirishi va muhokamaga qo'yishi mumkin.
- Agar O'TQ 1.6 dan past bo'lsa, unda faqat biron til guruhi tarafidan muhokamaga qo'yilishi va ovoz berish orqali qabul qilinishi mumkin.
Misol
1-misol: "YEL" so'zi ("breeze", "ветерок")
| Tillar | TQ |
|---|---|
| Turkcha | 1 |
| Ozarbayjoncha | 1 |
| Turkmancha | 1 |
| O'g'uz lahjasi o'rtalamasi | 1.00 |
| O'zbekcha | 1 |
| Uyg'urcha | 1 |
| Qarluq lahjasi o'rtalamasi | 1.00 |
| Qozoqcha | 1 |
| Qirg'izcha | 1 |
| Qoraqalpoqcha | 1 |
| Tatarcha | 1 |
| Boshqirdcha | 1 |
| Qipchoq lahjasi o'rtalamasi | 1.00 |
| O'rtacha Tushunarlilik Qiymati (O'TQ) | 3.00 |
2-misol: "ŞAMAL" so'zi ("wind", "ветер")
| Tillar | TQ |
|---|---|
| Turkcha | 0 |
| Ozarbayjoncha | 1 |
| Turkmancha | 1 |
| O'g'uz lahjasi o'rtalamasi | 0.66 |
| O'zbekcha | 1 |
| Uyg'urcha | 1 |
| Qarluq lahjasi o'rtalamasi | 1.00 |
| Qozoqcha | 0 |
| Qirg'izcha | 1 |
| Qoraqalpoqcha | 1 |
| Tatarcha | 0 |
| Boshqirdcha | 0 |
| Qipchoq lahjasi o'rtalamasi | 0.40 |
| O'rtacha Tushunarlilik Qiymati (O'TQ) | 2.06 |
3-misol: "EKMEK" so'zi ("bread", "хлеб")
| Tillar | TQ |
|---|---|
| Turkcha | 1 |
| Ozarbayjoncha | 1 |
| Turkmancha | 0 |
| O'g'uz lahjasi o'rtalamasi | 0.66 |
| O'zbekcha | 0 |
| Uyg'urcha | 0 |
| Qarluq lahjasi o'rtalamasi | 0.00 |
| Qozoqcha | 0 |
| Qirg'izcha | 0 |
| Qoraqalpoqcha | 0 |
| Tatarcha | 1 |
| Boshqirdcha | 1 |
| Qipchoq lahjasi o'rtalamasi | 0.40 |
| O'rtacha Tushunarlilik Qiymati (O'TQ) | 1.06 |
Bu 3 misol natijasi quyidagicha:
- YEL - 3.00
- ŞAMAL - 2.06
- EKMEK - 1.06
Demak, "YEL" so'zi tortishuvlarsiz, shartlarsiz Ortatilga qabul qilinadi. "ŞAMAL" so'zi qabul qilinadi, lekin Turk, Qozoq, Tatar guruhlari etiroz bildirishlari mumkin, chunki O'TQ 2.3 dan past. "EKMEK" qabul qilinmaydi, lekin Turk, Ozarbayjon, Tatar, Boshqird guruhlari muhokamaga qo'yishlari mumkin va ovoz berish orqali bu so'z qabul qilinishi mumkin.
Aloqa
Agar yuqoridagi gaplar sizda qiziqish o'yg'otgan bo'lsa, loyihaga hissa qo'shish uchun "ortatil@gmx.com"ga maktub yo'llang.